Sygnaliści to osoby zgłaszające nadużycia i naruszenia prawa Unii Europejskiej. W Polsce termin sygnalisty jest mało popularny, a sami sygnaliści odbierani są na różne, często skrajne, sposoby. Jednak ich rola może mieć ogromne znaczenie na wielu płaszczyznach, w tym również społecznej i ekonomicznej. Nic zatem dziwnego, że zaczęto się troszczyć o to, by powstały kompletne przepisy o ochronie sygnalistów. Na czym mają polegać? W jaki sposób sygnalista zgłasza nieprawidłowości? Kto może być sygnalistą? Zapraszamy do lektury artykułu, w którym wyjaśniamy wszystkie te kwestie.

Kim jest sygnalista? Jak można nim zostać?

Dokładne wyjaśnienie terminu sygnalisty zawiera Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Dyrektywa funkcjonuje również pod nazwą "whistleblowing", co z języka angielskiego można przetłumaczyć dokładnie jako "dmuchanie w gwizdek". To dość obrazowe określenie dawania sygnału, w tym przypadku dotyczącego nieprawidłowości zachodzących w różnych organizacjach.

Według dyrektywy sygnalista to osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informacje na temat naruszeń uzyskane w kontekście związanym z wykonywaną przez nią pracą.  Co ważne, ujawnienie nie musi mieć charakteru publicznego. Sygnalista może zgłosić naruszenie wewnętrznie, poprzez firmowy system zgłoszeń, do którego dostęp ma tylko zarząd. Alternatywnie, może przekazać informacje odpowiednim organom kontrolnym lub w wyjątkowych przypadkach – na platformach społecznościowych. W bardzo podobny sposób określać sygnalistę ma również dokument wprowadzany do polskiego porządku prawnego. Jest to projekt ustawy z dnia 14 czerwca 2024 r., jednak wejdzie w życie 25 września 2024 r.

Kto może zostać sygnalistą? Właściwie każdy podmiot powiązany z organizacją, w której dochodzi do nieprawidłowości. Może to być osoba zatrudniona w oparciu o umowę o pracę, ale również na podstawie umowy cywilnoprawnej. Nieprawidłowości może zgłosić również kandydat do pracy, partner biznesowy, podwykonawca, klient, czy konsultant.

Jakiego obszaru dotyczy działanie sygnalisty? Co może zgłosić?

Sygnalista może zgłaszać nieprawidłowości pojawiające się na różnych obszarach. Najłatwiej podzielić je na dwie podkategorie. Zgodnie z nimi sygnalista może zgłosić nieprawidłowości z zakresu stosowania aktów Unii w następujących dziedzinach:

• naruszenia wolności i praw człowieka;
• naruszenia z zakresu prawa pracy;
• handel ludźmi;
• korupcja;
• zamówienia publiczne;
• zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu;
• bezpieczeństwa transportu;
• bezpieczeństwo produktów i zgodność z wymogami;
• ochrona środowiska, ochrona radiologiczna, bezpieczeństwo jądrowe;
• ochrona zdrowia publicznego;
• ochrona danych osobowych, prywatności;
• informacje z zakresu bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych.

Druga podkategoria dotyczy nieprawidłowości mających wpływ na bezpieczeństwo finansowe Unii Europejskiej i naruszeń rynku wewnętrznego, m.in.:

• usług, produktów i rynków finansowych;
• bezpieczeństwa żywności i pasz;
• zdrowia i dobrostanu zwierząt;
• zdrowia publicznego;
• ochrony konsumentów;
• publiczno-prawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
• interesów finansowych skarbu państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej.

Sygnalista może dokonać zgłoszenia wewnętrznego lub zewnętrznego, zarówno w zakładzie pracy, jak i względem organizacji, w której zostały wykryte nieprawidłowości. Jednak tę kwestię również reguluje prawo. Głównie po to, by nie dochodziło do nadużyć ze strony samych sygnalistów, a zgłoszenie nieprawidłowości nie odbywało się na podstawie subiektywnych odczuć i osądów.

Obowiązki sygnalisty i odpowiedzialność sygnalisty

Tutaj dochodzimy do kwestii odpowiedzialności sygnalisty za kwestię dokonania zgłoszenia. Prawo reguluje dwa podstawowe obowiązki, jakie musi spełnić sygnalista, by móc korzystać również z ochrony, jaka mu na podstawie tego prawa przysługuje. Co do nich należy?

1. Posiadanie uzasadnionych podstaw, zgodnie z którymi dokonywane jest zgłoszenie. Sygnalista musi je mieć w chwili, w której dokonuje zgłoszenia.
2. Sygnalista musi dokonać zgłoszenia w odpowiedni sposób. Może to być zgłoszenie wewnętrzne (np. w zakładzie pracy), zewnętrzne (Rzecznik Praw Obywatelskich) lub ujawnienie publiczne wykrytych nieprawidłowości (np. media).

Jeśli zgłoszenie zostanie dokonane poprawnie i na podstawie sprawdzonych faktów, zastosowanie ma wówczas system ochrony sygnalistów. Jednak ochrona sygnalistów nie będzie obowiązywać, jeśli do zgłoszenia doszło na skutek niesprawdzonych informacji, kłamstwa, czy wymyślenia nieprawdziwych informacji na temat konkretnego podmiotu. Jeśli dojdzie do takiego fałszywego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji, na sygnalistę czekają sankcje.

Polski projekt ustawy o ochronie sygnalistów zakłada sankcje polegające na odszkodowaniu dla pomówionego podmiotu, jeśli zgłoszenie okaże się nieprawdziwe. Ma to odstraszać potencjalnych sygnalistów od celowego działania na szkodę danej organizacji. Tym samym kłamstwo w takim zgłoszeniu stanowi naruszenie prawa i może być zgłoszone do organów ścigania.

Pracodawcy, którzy nie wdrożą wymaganych procedur, mogą być narażeni na kary grzywny, a sygnalista ma prawo do ujawnienia naruszeń publicznie bez ponoszenia odpowiedzialności.

Czy sygnalista objęty jest ochroną prawną?

Prawo o ochronie sygnalistów działa oczywiście w dwie strony. Obejmuje ochroną sygnalistów, którzy wskazali na realne nieprawidłowości w danej organizacji i tym samy uchronili interesy publiczne zarówno kraju, jak i Unii Europejskiej. W związku z tym, że ustawa o ochronie sygnalistów jest dopiero implementowana do porządku prawnego w Polsce i wejdzie w życie we wrześniu 2024, obecnie poszczególne organizacje stanęły przed koniecznością stworzenia procedury zgłoszeń wewnętrznych, a także zdefiniowania organów publicznych przyjmujących zgłoszenia. Nowa ustawa dotyczy także działań następczych po zgłoszeniu. Takie działanie obowiązywało wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej. Oznacza to w praktyce nowe obowiązki pracodawców, ale też tysięcy innych organizacji.

W założeniu prawo ma zapewniać ochronę sygnalistów przed następstwami dokonanego zgłoszenia. Nie mogą go dotyczyć żadne działania odwetowe, na które może się zdecydować pracodawca, czy organizacja współpracująca z sygnalistą. Wśród takich zakazanych działań można uwzględnić m.in.:

• Odmowę zatrudnienia z tytułu zgłoszenia i fakt wypowiedzenia umowy ze względu na dokonane zgłoszenie;
• Wstrzymywanie awansu;
• Odmowa współpracy ze względu na zgłoszenie;
• Kary finansowe, np. obniżenie wynagrodzenia, odebranie premii.

Analogicznie do niesłusznie pomówionej organizacji, sygnalista będzie miał prawo do odszkodowania, jeśli zostaną wobec sygnalisty podjęte działania o charakterze odwetowym.

Zgłoszenia wewnętrzne, a Liczba pracowników -przepisy dla różnych branż

Podmioty zatrudniające co najmniej 50 osób są zobowiązane do przyjmowania zgłoszeń wewnętrznych. Przedsiębiorstwa zatrudniające mniej osób mogą wdrożyć procedury dobrowolnie. Poziom zatrudnienia ustala się na 1 stycznia lub 1 lipca. Podmioty wykonujące działalność w zakresie: ⦁ usług, produktów i rynków finansowych ⦁ przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu ⦁ bezpieczeństwa transportu ⦁ ochrony środowiska mają obowiązek przyjmowania zgłoszeń wewnętrznych niezależnie od liczby osób zatrudnionych.

Korzyści wynikające z działania sygnalisty

Chociaż działanie sygnalisty budzi wciąż wiele kontrowersji, to nie sposób nie zwrócić uwagę na oczyszczającą wartość dokonywania zgłoszeń o nieprawidłowościach. Może to mieć znaczenie dla samego pracodawcy, pracowników, współpracowników, czy kontrahentów. I przekłada się na każdy rodzaj organizacji. Wykryte i zgłoszone nieprawidłowości można usunąć i naprawić, a w ten sposób zabezpieczyć szeroko rozumiany interes społeczny.

Dowiedz się więcej z artykułów:

Przedstawiamy normy dźwigania w pracy w 2024

Outsourcing BHP - wyjaśniamy!

Kto płaci za szkolenie BHP pracownika?